آشنایی با تاریخچه پل در ایران
پلطاقی است روی رودخانه، دره، یا هر نوع گذرگاه که رفتوآمد را ممکن میسازد.
پل طاقی است روی رودخانه، دره، یا هر نوعگذرگاه که رفتوآمد را ممکن میسازد.
امروزه در مبحث مدیریت شهری، پل را سازهایبرای عبور از موانع فیزیکی قلمداد میکنند تا ضمن استفاده از فضا بتواند عبورومرورو دسترسی به اماکن را تسهیل کند.
واژه پل که در پهلوی به صورت (
Puhl
) آمده، در زبان فارسی بهصورت پول نیز به کار رفته است.
ساخت پلهای سنگی به دوران قبل از رومیهابرمیگردد که در خاور میانه و چین پلهای زیادی به این شکل برپا شده است.
در ایران نیز ساختن پلهای کوچک و بزرگاز زمانهای بسیار قدیم رواج داشته و پلهایی نظیر سی و سه پل، پل خواجو و پل کرخهبیش از ۴۰۰ سال قدمت دارند.
در زبان عربی واژههای جِسر و قنطره بهمعنای پل است؛ با اینکه لغتشناسان عرب این دو واژه را به یک معنا گرفتهاند، در عینحال تفاوتهایی هم میان آنها گذاشتهاند و قنطره را به معنای پل سنگی یا آجری (قوسدار) گرفتهاند.
علاوه بر این، قنطره گاه به معنی مجرایآب، سدّ و قلعه هم به کار رفته است.
در متون تاریخی و جغرافیایی معمولاً جسربه معنای پلهای قایقی یا چوبی به کار رفته است و احتمالاً از همین روست که برخی ازمحققان تصریح کردهاند که جسر به معنای پل زورقی یا چوبی است.
احتمالاً قدیمترین و ابتداییترین شکل پلبه زمانی بازمیگردد که بشر توانست با استفاده از تنه درختان و سنگهای بزرگ، امکانعبور از نهرها و درّه ها و مسیلها را فراهم آورد.
از اینرو ساخت پل و استفاده از آن در مناطقکوهستانی و دارای عوارض طبیعی، بیش از نواحی مسطّح و کویری معمول بوده است.
اما پلهای واقعی از وقتی شکل گرفتند کهتکیه گاه و پایههای پل ابتدا آماده میشد و سپس یک تخته سنگ یا چند تیر چوبی را رویدو پایه مینهادند و روی آنها را تخته پوش میکردند.
قدیمترین پل قوسی در ایران که آثار آن تاکنوننیز بر جای مانده، پلی است که اورارتوها در قرن هشتم پیش از میلاد بر رود ارس بنا کردند.
در ساحل ایرانی رود ارس یک پایه از اینپل بر جای مانده که از سنگهای بزرگی ساخته شده است.
از دوره هخامنشی نیز پلهای قوسی باقی ماندهاست. باستان شناسان انگلیسی یکی از این پلها را که در قرن چهارم و پنجم پیش از میلاددر پاسارگاد ساخته شده، شناسایی کرده و از زیر خاک بیرون آوردهاند.
این پل با ۱۶ متر پهنا روی ۳ ردیف پایه،هر ردیف شامل ۵ ستون سنگی، بنا شده و سطح روی آن از چوب بوده است.
از دیگر پلهای قوسی دوره ساسانی که ۷ چشمهاز ویرانههای آن باقی مانده، پل شاپوری در ۲ کیلومتری خرّم آباد است.
دیگر پل قوسی مهم دوره ساسانی پل چم نمشتروی رود صیمره است که اکنون قسمتی از پایههای فروریخته آن برجای مانده است.
علاوه بر پلهای قوسی زیبا و متعدد که پیشاز اسلام به دست رومیان یا ایرانیان ساخته شده بود، پلهای زیادی نیز در عصر اسلامیبرپا گردید.
در میان پلهای قوسی دوره اسلامی پل سنگیایذه که یاقوت حموی آن را از عجایب جهان خوانده اهمیت ویژه ای دارد. این پل به ناممادر اردشیر بابکان، خرّزاد نامیده میشده و دارای طاقی به ارتفاع ۱۵۰ ذراع از سطحآب بوده است.
همچنین پل آجری هندوان که دو محله خاوریو باختری اهواز را به هم وصل میکرده، اهمیت داشته است.
لرستان نیز چندین پل از زمان ساسانیان بررودخانه کشگان، که از نزدیکی خرم آباد میگذشت، وجود داشت که بعدها احیا و مرمت شد.
یکی دیگر از پلها، که برخی باستان شناسانآن را متعلق به دوره ساسانی میدانند، پل شهرستان در ناحیه جی قدیم بوده که بقایایآن اکنون در ۴ کیلومتری شرق اصفهان وجود دارد. پایههای این پل روی سنگهای طبیعی کفرودخانه استوار شده است.
در فاصله قرون سوم تا پنجم در خراسان بزرگو ماوراءالنهر چند پل مشهور وجود داشت. در روزگار معاویه، عطاءبن سائب، فرمانده مسلمانان،روی ۳ رود در شهر بلخ ۳ پل ساخت که به نام او به قناطر عطا شهرت یافتند.
در قرن سوم روی رود وخشاب بر سر راه تملیاتبه واشجرد در قبادیان پل سنگی معروفی بوده که دو پایه آن بر دو صخره برجسته بنا شدهبود.
یکی از جالبترین پلهای ایران پل قافلانکوهبر رودخانه قزل اوزن در میانه است که بر اساس کتیبه آن در دوره تیموری و در سالهای۸۸۹ ـ۸۹۰ ساخته شده است.
در دوره صفویه، بویژه به دلیل اتخاذ سیاستگسترش راههای کاروانرو و افزایش بنای کاروانسراها، پلهای بسیاری در مناطق مختلف ایراناحداث شد.
در ۵۰ کیلومتری غرب بندرعباس در جاده کاروانرواصفهان ـ بندرعباس در ۲۰ کیلومتری مصب رود کُول، بقایای پلی به چشم میخورد که با۸۰۰ متر طول طویلترین پل ایران محسوب میشده است.
در دوره صفوی چند پل بسیار زیبا در اصفهانساخته شده که از جمله مهمترین آنها میتوان به پل خواجو، پل مادنان، سی و سه پل و پلجویی اشاره کرد.
مادنان یا پل سرفراز در زمان شاه سلیمانصفوی و به دست یکی از ثروتمندان ارامنه ساخته شد. پل جالب توجه دیگر پل خان است کهدر اوایل قرن ۱۱ بر سر راه اصفهان به شیراز بر رود کُر ساخته شد.
در این دوره در آذربایجان نیز پلهای زیادیساخته شد، از جمله پل سرخ مهاباد که در ۱۰۷۹ بر رود ساوجبلاغ بنا شد و برخی از پژوهشگرانپایههای آن را متعلق به دوره هخامنشی میدانند.
پل دیگر که در شهر نیر در استان اردبیلواقع است، پایههایی به ارتفاع ۱.۵متر دارد و در ساخت آن از سنگهای مستطیل شکل تراشخورده گورستانهای متروک استفاده شده است.
در ساخت پل دختر در میانه نیز سنگهای قبرستانهارا به کار بردهاند.
پل سازی همراه با احداث جادههای کاروانرودر دوره قاجار نیز کمابیش ادامه یافت. پلهایی که در دوره اخیر ساخته شده، به پیرویاز معماری جدید، با آهن یا بتون مسلح ایجاد و روی آنها با سنگهای طبیعی تزیین شدهاست.
در مسیر راه آهن ایران دو پل از اهمیت بیشتریبرخوردارند: پل وِرِسک، در مسیر تهران ـ گرگان، دیگری پلی فولادی که در درّة قُطوراست.
● انواع پلها:
پل قوسی، پلی است با تکیه گاههای انتهائیدر هر طرف، که شکلی نیم دایره مانند دارد. پلی که از رشتهای از قوسها تشکیل شده باشد،پل درهای نامیده میشود. پل قوسی ابتدا توسط یونانیها و از سنگ ساخته شد. بعدها،مردم باستان از ملات در پلهای قوسی خود استفاده کردند
▪ پل فلزی
▪ پل بتنی مسطح
▪ پل بازویی
▪ پل کابلی
▪ پل نظامی
▪ پل معلق
▪ پل تشریفاتی
▪ پل سوارهرو
▪ پل هوایی