سیر تکامل خوشنویی در ایران


زبان و خط دو پديده اساسي در زندگي بشر است كه براي برقراري ارتباط و تبادل افكار در ميان انسانها به كار مي رود. به طور خلاصه ميتوان گفت كه زبان وخط مجموعهاي از علامتهاي قراردادي به شمار مي روند و تفاوت آنها در اين است كه علامتها در زبان‚ صوتي و گفتاري هستند؛ اما در خط به صورت تصويري و نوشتني بكار مي روند.

از آنجا كه خط در گذشته تنها وسيله ثبت گفتار و فكر و انتقال آن به نسلهاي بعدي بوده است ‚ مي توان به اهميت اين اختراع و نقش آن در پيشبرد جوامع بشري پي برد. از طرفي خداوند بزرگ و خالق عالم طبع و سرشت انسان را زيبا پسند آفريده است؛ از اين رو ‚ هر پديده و عملي كه با زيبايي در آميزد‚ مورد قبول طبع آدميان قرار مي گيرد. به همين جهت است كه انسان تلاش ميكند تا اصول زيبايي و هنر را در همه وسايل و پديده هائي كه در زندگي روزانه با آنها سر و كار دارد به كار بندد. اين امر سبب شده كه از همان ابتدا‚ در زبان اصول زيبا سخن گفتن و در خط قواعد زيبا نوشتن مورد توجه بشر قرار گيرد. حاصل اين امر به وجود آمدن شهر و ادبيات و هنر خوشنويسي است

خوشنويسي‚ از هنرهاي سنتي و اصيل در كشورما به شمار مي آيد. اين هنر بخصوص پس از پذيرفتن اسلام به وسيله ايرانيان‚ رو به تكامل نهاد و پساز گذشت چندين قرن‚ امروزه همچنان مورد استفاده قرار مي گيرد. قبل از اسلام‚ در ايران انواع خط از جمله ميخي اوستايي و پهلوي رايج بود. از آثار به جاي ماندهُ آن روزگار بر روي سنگ نوشته ها، چنين بر مي آيد كه ايرانيان در نوشتن آنها به هماهنگيها و ضوابط خاص توجه داشته اند



خط كوفي

با پذيرفتن و اسلام كتاب آسماني قرآن، خط و زبان قرآني در ايران رواج يافت و خطوط ديگر، كم كم به فراموشي سپرده شد. اولين قرآنهاي اسلام با نوعي خوشنويسي همراه بود كه به نام ”كوفي” شهرت داشت. در رساله هاي قديمي خوشنويسي چنين برآمده است: “استخراج كننده خط كوفي جماعتي از دانايان و دانشمندان كوفه بودند. آن را بدان جهت كوفي گفته اند كه در شهر كوفه پيدا شد و كسي كه از همه نيكوتر نوشت حضرت علي بن ابي طالب (ع) است


خط ثلث

عده اي گفته اند: كه در حدود قرن سوم هجري شخصي ايراني به نام “ ابن مقله بيضاي شيرازي“ به اتفاق برادرش توانست با تغييراتي كه در خط كوفي انجام داد‚ شش نوع خوشنويسي ديگر را به خطوط ششگانه معروف شده اند به وجود آورد. اين شش نوع خوشنويسي ديگر را به خطوط ششگانه معروف شده اند به وجود آورد. اين شش نوع خوشنويسي عبارت بودند از: ثلث‚ نسخ‚ محقق ‚ ريحان ‚ توقيع ‚ رقاع. قابل ذكر است كه انواع خوشنويسي مذكور تا حدود قرن هفتم هجري مهمترين انواع خوشنويسي رايج در ايران بوده است. و هر كدام از آنها مورد استفاده خاصي داشتند.با خوشنويسي نسخ قران را مي نوشتند از ثلث براي قطعات درست و تزيين سر در مساجد و مكانهاي زيارتي به صورت كتيبه استفاده مي كردند. محقق و ريحان براي نوشتن قطعات و كتابهاي مختلف وگاه نوشتن قرآن استفاده مي گرديد. از توقيع و رقاع براي نوشتن كارهاي سر دستي روزانه و نامه نگاري بهره گرفته مي شد.


خط تعليق

از خصوصيات بارز انواع خوشنويسي مذكور اين بود كه چون براي نوشتن قرآن و متنهاي قرآني استفاده مي شد زير و زبر و پيش داشتند. اين علامتها كه براي مشخص كردن صداي حروف استفاده مي شد‚ از اجزا اصلي خط قرآني به شمار مي آمد اما خط پارسي فاقد علامتهاي زير و زبر و پيش است و از اين رو در حدود قرن هفتم هجري ايرانيان موفق شدند نوعي خوشنويسي براي خط فارسي به وجود آورند كه نام آن را تعليق گذاشتند. در اين نوع خوشنويسي علامتهاي زير وزبر وپيش به كار برده نمي شد و اولين نوع خوشنويسي بود كه پس از چند قرن‚ براي خط پارسي بوجود آمد



خط نستعليق



شكسته نستعليق

در حدود اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم هجري ‚ از در هم آميختن نسخ و تعليق‚ خوشنويسي جديدي براي خط پارسي در ايران به وجود آمد كه “نسخ تعليق“ ناميده شد و بعدها به نام “نستعليق“ شهرت يافت. اين خوشنويسي نيز فاقد علائم زير وزبر و پيش بود و با توجه به ظرافتها وگردشهاي لطيفي كه در حركتها و شكل حروف در نستعليق وجود داشت‚ كم كم جايگاه خود را به زيباترين نوع خوشنويسي جهان باز كرد و در بين كشورهاي اسلامي به “عروس خطوط اسلامي“ مشهور شد. “نستعليق“ به دليل زيبايي زياد و در عين حال سادگي و رواني در نوشتن و خواندن‚ خيلي زود جايگزين تعليق شد و از آن پس متنهاي پارسي را با نستعليق مي نوشتند و “نسخ“ و “ثلث“ همچنين جايگاه خود را براي نوشتن قرآن و متنهاي قرآني حفظ كردند.

پس از مدتي در كنار نستعليق‚ خوشنويسي ديگري براي خط پارسي از آن استخراج شد كه به نام “شكسته نستعليق“شهرت يافت. اين نوع خوشنويسي‚ براي نوشتن كارهاي سريع روزانه و به عنوان نوعي خوشنويسي تحريري به كار رفت

از آن زمان تا به حال “نستعليق“ و “شكسته نستعليق“ سير تكامل خود را به وسيله هنرمندان بزرگ خوشنويسي اين سرزمين ادامه دادند و در زمان حاضر نيز به عنوان مهمترين انواع خوشنويسي براي خط پارسي به شمار مي روند.